Πολλές φορές, τα παιδιά προσχολικής ηλικίας (0- 6 ετών) έρχονται αντιμέτωπα με διάφορα «επώδυνα» γεγονότα, τα οποία είναι πιθανόν να τους προκαλέσουν συναισθηματικές κρίσεις. Ένα από αυτά είναι και ο θάνατος κάποιου αγαπημένου προσώπου και αποτελεί μία από τις πιο αγχογόνες καταστάσεις για το παιδί. Πώς όμως ένα παιδί μπορεί να μάθει να διαχειρίζεται τις απώλειες όταν έχει διαμορφωθεί η εσφαλμένη αντίληψη πως δεν πρέπει να γνωρίζει πολλά πράγματα για τον θάνατο;
Πένθος και θρήνος
Πρόκειται για δύο όρους οι οποίοι πολλές φορές χρησιμοποιούνται για να προσδιορίσουν την ίδια ακριβώς κατάσταση. Ωστόσο, διαφέρουν. Το πένθος χρησιμοποιείται για να περιγράψουμε την κατάσταση στην οποία περιέρχεται ένα άτομο, το οποίο έχει βιώσει μία απώλεια.
Ο θρήνος είναι μια φυσιολογική αντίδραση και έπεται της απώλειας. Είναι η περίοδος που βοηθά το άτομο να αποχαιρετήσει τον εκλιπόντα, να γνωρίσει και να συμβιβαστεί με τη νέα πραγματικότητα. Η αντίδραση του παιδιού απέναντι στην απώλεια μπορεί να λάβει ποικίλες εκδηλώσεις (κοινωνικές, συναισθηματικές, συμπεριφορικές και σωματικές).
Παράγοντες που επηρεάζουν τις αντιδράσεις ενός παιδιού στην είδηση του θανάτου
Το αναπτυξιακό του επίπεδο.
Η ηλικία του.
Οι γνωστικές του δεξιότητες.
Η προσωπικότητά του.
Το πόσο είναι προετοιμασμένο.
Η εκπαίδευση που έχει λάβει από τους γονείς και οι προηγούμενες εμπειρίες του.
Το είδος της σχέσης του με το εκλιπόν άτομο (π.χ. σχέση γονέα-παιδιού ή παππού/ γιαγιάς-εγγονιού)
Ο τρόπος με τον οποίο τα άτομα του περιβάλλοντός του αντιμετωπίζουν τον θρήνο τους.
Στάδια κατανόησης του θανάτου από τα παιδιά προσχολικής ηλικίας
Νεογέννητο – 3 ετών
Τα βρέφη και τα παιδιά μέχρι την ηλικία των τριών ετών δεν έχουν αντιληφθεί την έννοια του θανάτου. Ωστόσο, διαισθάνονται πως τα άτομα γύρω τους για κάποιο λόγο είναι λυπημένα ή αναστατωμένα.
3 – 5 ετών
Αντιλαμβάνονται το θάνατο ως αποχωρισμό. Η αντίληψή τους αυτή ενισχύεται από το γεγονός πως στα κινούμενα σχέδια οι αγαπημένοι τους ήρωες μπορεί να χτυπήσουν, να πεθάνουν, αλλά να συνεχίσουν να ζουν. Μερικές φορές θεωρούν πως ο θάνατος συμβαίνει σε ορισμένους μόνο ανθρώπους. Λόγω, μάλιστα, της ανιμιστικής θεώρησής τους για τον κόσμο και του εγωκεντρισμού τους, αισθάνονται «υπεύθυνα» για το θάνατο αγαπημένων τους προσώπων. Θεωρούν δηλαδή πως ο παππούς ή η γιαγιά δεν θα πέθαιναν, αν ήταν καλά παιδιά. Γι’ αυτό το λόγο πιστεύουν πως πρέπει να λάβουν τιμωρία.
Τέλος, μερικά παιδιά αντιλαμβάνονται τον θάνατο σαν τον ύπνο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο θάνατος να προκαλεί στα παιδιά περιέργεια και όχι τρόμο. Προς αποφυγή της διαμόρφωσης τέτοιων αντιλήψεων, συνίσταται η αποφυγή της χρήσης μεταφορικών φράσεων όπως «τον πήρε ο Θεός κοντά του», η «πήγε ένα μακρινό ταξίδι».
5 – 9 ετών
Τα περισσότερα παιδιά, ήδη από την ηλικία των πέντε ετών, έχουν κατακτήσει τις έννοιες της μονιμότητας του θανάτου. Ακόμη, μερικά τον προσωποποιούν δίνοντάς του τη μορφή σκελετού, φαντάσματος ή μιας διαβολικής φιγούρας. Κάποια έχουν και ανάλογους εφιάλτες. Κατά τη μέση παιδική ηλικία (7- 9 ετών) το παιδί, ανάλογα με την κουλτούρα της κοινωνίας που ανήκει, έρχεται σε επαφή με τα έθιμα που σχετίζονται με τον θάνατο (κηδεία, επικήδειος λόγος, αποτέφρωση και άλλα).
Τρόποι για να βοηθήσουμε τα παιδιά όταν βιώσουν μια απώλεια. Τι ενδείκνυται:
Απλουστευμένες και σύντομες εξηγήσεις, προκειμένου να μην επικρατήσει σύγχυση. Ενδείκνυται σε αυτό το σημείο η χρήση χειροπιαστών παραδειγμάτων για περισσότερη κατανόηση, όπως «Έχει πεθάνει η γάτα όταν δεν νιαουρίζει, δεν τρώει και δεν αναπνέει».
Επαναλήψεις. Τα παιδιά πρέπει να πάρουν τον χρόνο τους, ώστε να αντιληφθούν την έννοια του θανάτου. Μπορεί να ρωτήσουν το ίδιο ακριβώς πράγμα πολλές φορές.
Επιβεβαίωση. Οι γονείς θα πρέπει να επιβεβαιώσουν το παιδί πως θα βρίσκονται στο πλευρό του όσο χρόνια τους χρειάζεται.
Ο ρόλος του παιδαγωγού.
Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να κάνουν το παιδί να κατανοήσει το γεγονός και τις αλλαγές που θα επέλθουν στη ζωή του. Η διαμόρφωση κλίματος αποδοχής και κατανόησης μέσα στη σχολική αίθουσα, μπορεί να επιτρέψει στο παιδί να εκφράσει τα συναισθήματα του ώστε να γίνει πιο εύκολη η διαδικασία της «επιστροφής» του στην πρότερη καθημερινότητα.
Πότε υπάρχει ανάγκη για εξειδικευμένη υποστήριξη του παιδιού από επαγγελματία ψυχολόγο ή ψυχοθεραπευτή;
- Επιμονή άρνηση να πάει στο σχολείο- εμφάνιση αποδιοργανωμένης συμπεριφοράς.
- Ασυνήθιστη κοινωνική απομόνωση-απροθυμία να συνεχίσει τις συνήθεις δραστηριότητές του.
- Ύπαρξη διαφορετικής συμπεριφοράς σε σχέση με τον προ-απώλειας εαυτό του.
- Συχνές εκρήξεις θυμού-δημιουργία εντάσεων.
- Διαταραχές ύπνου (π.χ. εφιάλτες) και διατροφής (απότομη απώλεια ή πρόσληψη βάρους).
- Σωματοποίηση του πένθους (π.χ. πονοκέφαλοι, στομαχόπονοι και άλλα).
- Επίμονη αποφυγή οποιασδήποτε αναφοράς για το εκλιπόν πρόσωπο
- Παρατεταμένο άγχος, ανασφάλεια, κατάθλιψη.
- Περιορισμένη λεκτική επικοινωνία.
- Φοβίες (π.χ. για το σκοτάδι και αποχωρισμού).
- Αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές.
- Έντονη ταύτιση με το εκλιπόν άτομο-νοσταλγία για επιστροφή του.
- Καθήλωση ή παλινδρόμηση, δηλαδή επαναφορά σε πρώιμα στάδια ανάπτυξης (π.χ. νυχτερινή ενούρηση, πιπίλισμα δαχτύλου, χρήση μπιμπερό, εξάρτηση για φροντίδα από ενήλικα και άλλα).
Να θυμάστε: Ο θάνατος είναι μια δύσκολη υπόθεση για όλους μας. Καθένας χρειάζεται το δικό του χρόνο. Αυτός, ακριβώς, ο χρόνος όμως είναι που τελικά θεραπεύει!
Από τη Χριστίνα Μαυρέλη, εκπαιδευτικό
